Zgodnie z obowiązującym prawem, zabytki podlegają ochronie i opiece bez względu na stan zachowania
Państwo polskie wspiera właścicieli i posiadaczy zabytków nieruchomych, ruchomych i archeologicznych w zakresie opieki nad nimi, w szczególności w ich konserwacji, renowacji i zabezpieczeniu przed zniszczeniem poprzez przyjęte rozwiązania prawne i finansowe.
Właściciel, użytkownik lub posiadacz zabytku może uzyskać wparcie finansowe ze środków publicznych, jako dotację celową na tego rodzaju działania opiekuńcze.
Podstawowe zagadnienia dotyczące udzielania dotacji reguluje ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. 2022, poz. 840) oraz rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 sierpnia 2017 r. w sprawie dotacji celowej na prace konserwatorskie lub restauratorskie przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (t.j. Dz.U. 2022 poz. 1388).
Powyższe akty prawne określają warunki i tryb udzielania dotacji celowych na prace konserwatorskie, i roboty budowlane przy zabytkach. Wskazują, iż dotacja na prace przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków oraz umieszczonych na Liście Skarbów Dziedzictwa, może być udzielona przez:
- ministra ds. kultury i dziedzictwa narodowego;
- wojewódzkiego konserwatora zabytków, właściwego dla miejsca położenia zabytku;
- organ stanowiący województwa, powiatu lub gminy, właściwy dla miejsca położenia zabytku.
Dla każdego obiektu z obszaru województwa zachodniopomorskiego, wpisanego do rejestru zabytków województwa, możliwe jest udzielenie dotacji na prace remontowe i konserwatorskie przez Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego oraz odpowiednią Radę Powiatu i Radę Gminy, właściwe dla miejsca położenia zabytku. Wpis do rejestru zabytków musi dotyczyć indywidualnie danego zabytku, nie jest wystarczające położenie na obszarze wpisanym do rejestru (np. na starym mieście).
Środki finansowe dotacji celowych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków pochodzą z budżetu państwa.
Nowelizacja prawa z 2018 r. rozszerzyła możliwości udzielania wsparcia finansowego przez jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli o zabytki nieruchome znajdujące się w gminnych ewidencjach zabytków. Jednostki samorządu terytorialnego wydzielają środki finansowe na dotacje z własnych budżetów i przyjmują zasady udzielania dotacji na prace przy zabytkach położonych na obszarze terytorialnym danej jednostki.
Zakres prac uprawniający do ubiegania się o dotację celową określony jest w art. 77 pkt. 1-17 ww. ustawy o ochronie zabytków. Przepisy wskazują m.in., iż dotacje dotyczą zabezpieczenia, zachowania i utrwalenia substancji zabytku, stabilizacji konstrukcyjnej jego części składowych lub ich odtworzenia, wyeksponowania wartości artystycznych czy estetycznych - nie są skierowane na prace adaptacyjne czy modernizacyjne.
Dotacje mogą dotyczyć prac przy zabytkach nieruchomych, tj. budynkach i budowlach, zabytkach ruchomych (np. wyposażeniu świątyń, rzeźbie plenerowej) oraz zieleni zabytkowej (parkach, cmentarzach, alejach). Zabytki archeologiczne podlegają odrębnym uregulowaniom.
Dotacje celowe są udzielane w ramach konkursów, na prace planowane do wykonania w danym roku oraz jako refundacje poniesionych wcześniej nakładów. Szczegółowe zasady przyjęte na dany rok określają poszczególne organy. Warunkiem koniecznym uzyskania dotacji celowej jest złożenie przez właściciela lub użytkownika zabytku formalnego wniosku, zgodnego z wymaganiami organu udzielającego dotacji. Konieczne jest dołączenie stosownych dokumentów (np. pozwolenia na budowę, pozwolenia konserwatora na prowadzenie prac, kosztorysów prac, potwierdzenia prawa do zabytku, aktualnej dokumentacji fotograficznej).
I. Dotacje przyznawane przez Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, udzielane ze środków finansowych Wojewody Zachodniopomorskiego, dotyczą prac przy zabytkach wpisanych do rejestru, w dwóch trybach:
- wnioski na prace planowane do wykonania w danym roku. Należy je składać do dnia 30 listopada roku poprzedzającego planowane przeprowadzenie prac. Ilość i wartość udzielanych dotacji w danym roku zależy od ilości zgłoszonych wniosków i wartości środków finansowych przyznanych na ten cel. Zazwyczaj kwota dotacji nie przekracza 50 % wartości wnioskowanych prac.
- wnioski o refundację poniesionych nakładów mogą dotyczyć wydatków poniesionych w ciągu trzech lat poprzedzających złożenie wniosku. Można je składać po zakończeniu wszystkich prac wymienionych w zezwoleniu WKZ, w terminie do 30 czerwca każdego roku.
Szczegółowe zasady określone są w Procedurach ZWKZ, dostępnych na stronie internetowej (BIP): https://wkz.szczecin.pl/dotacje/zasady-dotacji oraz https://wkz.bip.alfatv.pl/strony/menu/12.dhtml.
Na stronach internetowych publikowany jest także wykaz udzielonych dotacji w kolejnych latach. Kwota przeznaczona na dotacje w 2022 r. wynosiła 770 tys. zł
II. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego dysponuje środkami finansowymi z budżetu państwa na udzielanie dotacji w ramach Programu „Ochrona zabytków” na obszarze całego kraju. Zazwyczaj obowiązują dwa terminy składania wniosków: 31 października roku poprzedzającego i 31 marca roku pobrania dotacji. Wnioski do MKiDN należy składać w formie elektronicznej, za pomocą platformy Elektronicznego Biura Obsługi Interesanta. Szczegółowe informacje i dostęp do platformy EBOI podane są na stronach internetowych: https://www.gov.pl/web/kulturaisport/ochrona-zabytkow3. Budżet w 2021 r. wynosił 112 625 tys. zł.
Wniosek, o którym mowa powyżej, może być złożony z pominięciem terminów, jeżeli prace przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa albo prace przy zabytku wpisanym do rejestru są wymagane ze względu na uszkodzenie tego zabytku w następstwie: pożaru, wybuchu, wstrząsu sejsmicznego, silnego wiatru, intensywnych opadów atmosferycznych, osuwiska ziemi, powodzi, katastrofy budowlanej lub innego nagłego zdarzenia o podobnym przebiegu, które wystąpiło w okresie 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku.
III. Organy samorządu terytorialnego udzielają dotacji według własnych zasad przyjętych w zarządzeniach lub uchwałach, opierając się na zapisach ustawowych.
Np. dotacje celowe uchwalane przez Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego przyznawane są w corocznych konkursach ogłaszanych przez Zarząd Województwa na początku każdego roku kalendarzowego. Szczegółowe zasady i wzory dokumentów publikowane są na stronie internetowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego, koordynowane przez Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dotacje są udzielane na prace przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków oraz ujętych w gminnych ewidencjach zabytków.
Samorządy powiatów i gmin samodzielnie określają zasady dofinansowań prac przy zabytkach ze swojego terenu, przyjmując je w odpowiednich regulaminach czy uchwałach organów stanowiących.
IV. Kościelne osoby prawne mogą ubiegać się o przyznanie dotacji także z Funduszu Kościelnego. Fundusz Kościelny stanowi wyodrębnioną pozycję budżetu państwa, której dysponentem jest minister właściwy do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych - obecnie Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji. Dotacje przeznaczane są na remonty i prace konserwatorskie zabytkowych obiektów sakralnych, w tym ruchomego wyposażenia. Szczegóły dostępne są na stronach : https://www.gov.pl/web/mswia
Aktualizacja: 05.06.2023 r.
Oprac. Aleksandra Hamberg-Federowicz
